Οι Θέσεις του ΠΑΣΟΚ για την Παιδεία

 

ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ  ΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΕΙΟ 

ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ  ΠΕΡΙΤΥΛΙΓΜΑ

 

    Το ΠΑΣΟΚ αποτελεί σήμερα αποφασιστικής σημασίας πολιτικό πόλο της αναδιάρθρωσης  του ελληνικού καπιταλισμού και βασικό διαχειριστή των συμφερόντων του. Η πολύχρονη παραμονή του στην εξουσία και η βαθύτατα συντηρητική πολιτική της τελευταίας δεκαετίας, ειδικά της κυβέρνησης Σημίτη , το έχουν μετατρέψει σ ΄ έναν μοντέρνο πολιτικό οργανισμό που στρατεύτηκε με αποφασιστικό τρόπο στις στρατηγικές επιδιώξεις του ελληνικού κεφαλαίου σ' όλη τη δεκαετία του ' 90 , ενώ σήμερα συνεχίζει στην  ίδια κατεύθυνση. Όσο κι αν ο κοινωνικός του χαρακτήρας ως αστικού κόμματος έχει ΄κριθεί ήδη από τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης , αυτό που συντελέστηκε από τη δεκαετία του ' 90 και ύστερα είναι η βαθύτατη συντηρητικοποίησή του και η νεοφιλεύθερη μετάλλαξή του , μέσα σ' ένα διεθνές πολιτικό κλίμα που προσδιορίστηκε από την κατάρρευση του ''υπαρκτού σοσιαλισμού'' , την πολιτική ήττα της σοσιαλδημοκρατίας και την ηγεμονία του νεοφιλευθερισμού.

   Η αναφορά στο εκπαιδευτικό του πρόγραμμα έχει μια ιδιαίτερη σημασία ,ακόμα και σε εποχές όπως η σημερινή που δεν βρίσκεται στην κυβέρνηση , για δύο λόγους : α. το εκπαιδευτικό του σχέδιο είναι αρκετά επεξεργασμένο όσον αφορά την προώθηση της αναδιάρθρωσης στην εκπαίδευσης , και β. γιατί κυβέρνησε και το μεγαλύτερο και ουσιαστικότερο μέρος των νεοσυντηρητικών αλλαγών στην εκπαίδευση έχει τη σφραγίδα της δικής του πολιτικής.

   Μερικές εισαγωγικές παρατηρήσεις που μπορούν να γίνουν σχετικά με τις  προγραμματικές προτάσεις του είναι βασικά δύο:

1.      Οι δημοσιευμένες θέσεις και αναλύσεις χαρακτηρίζονται από έλλειψη οποιαδήποτε αναφοράς και κριτικής προσέγγισης της εκπαιδευτικής πολιτικής της περιόδου 1993 – 2002 και των κοινωνικών της αποτελεσμάτων. Ειδικά λείπει και όχι βέβαια τυχαία η ελάχιστη αναφορά στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1997 , στις αρχές και τις κατευθύνσεις της οποίας ακολουθεί και η σημερινή ηγεσία του ΠΑΣΟΚ. Εξάλλου ο Γ. Παπανδρέου πρέπει να θεωρηθεί βασικός αρχιτέκτονας της προετοιμασίας της συγκεκριμένης μεταρρύθμισης από τη θέση του Υπουργού Παιδείας στην περίοδο πριν το 1997 , ειδικά με την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού συστήματος με την έκθεση του Ο.Ο.Σ.Α , που επεδίωξε και ενθάρρυνε. Το κείμενο παραμένει βουβό απέναντι στην κοινωνική αντίσταση του εκπαιδευτικού κόσμου και της νεολαίας στο αντιδραστικό μεταρρυθμιστικό εγχείρημα του 1997.  

2.      Τα προγραμματικά κείμενα χαρακτηρίζονται από αποδοχή όλων των ερμηνευτικών και εννοιολογικών εργαλείων με τα οποία προωθείται η νεοφιλελεύθερη και νεοσυντηρητική πολιτική στην εκπαίδευση (παγκοσμιοποίηση: οι αλλαγές δικαιολογούνται στο όνομα της παγκοσμιοποίησης και στην αναγκαιότητα για προσαρμογή στα οικονομικά και κοινωνικά της δεδομένα και η οποία εμφανίζεται σαν μια αναπόφευκτη νομοτέλεια , κοινωνία της γνώσης : η γνώση εμφανίζεται σαν μια παραγωγική δύναμη πρωταρχικής σημασίας στη σημερινή πραγματικότητα που ξεπερνάει την εργασία , σύνδεση εκπαίδευσης -  παραγωγής  - αγοράς εργασίας , ακολουθώντας εδώ την αντίστοιχη κατεύθυνση του Λευκού Βιβλίου για την εκπαίδευση και την κατάρτιση της  Ευρωπαίκής Επιτροπής αλλά και άλλες κατευθύνσεις του στρατηγική σημασίας προγραμματικού κειμένου όπως η ευελιξία , η διαβίου κατάρτιση και η εκμάθηση της μάθησης ) Η αποδοχή αυτών των εννοιολογικών εργαλείων έχει μια τεράστια πολιτική σημασία , καθώς δείχνει ότι το έχει εγκαταλειφθεί πλήρως η σοσιαλδημοκρατική πολιτική της δεκαετίας του '80 και έχει ηγεμονεύσει στην πολιτική του η νεοσυντηρητική – νεοφιλεύθερη λογική. Η μεταστροφή αυτή που επιβλήθηκε από τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της δεκαετίας του ' 90 δεν είναι καθόλου ένα απλό συγκυριακό φαινόμενο.

     Στο πρόγραμμα κυριαρχεί η αντίληψη για μια εκπαίδευση διαμορφωμένη με βάση τις απαιτήσεις της καπιταλιστικής παραγωγής και μάλιστα ολοκληρωτικά υποταγμένης σ' αυτές. Σύμφωνα με του συντάκτες του κειμένου '' η σύγχρονη πραγματικότητα αξιώνει από του πολίτες να ενθαρρύνονται διαρκώς , να διευκολύνονται με κάθε τρόπο , να μαθαίνουν και να εκπαιδεύονται με ώστε να είναι σε θέση να προσαρμόζονται στις ραγδαίες οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις '' , ενώ στα πλαίσια πάντα της ίδιας θεώρησης η ανάγκη των εκπαιδευτικών αλλαγών καθορίζεται από την προσπάθεια  '' για ένα σύγχρονο υψηλού επιπέδου εκπαιδευτικό σύστημα που θ' ανταποκρίνεται στις απαιτητικές συνθήκες του διεθνούς ανταγωνιστικού περιβάλλοντος ''. Όσο κι αν η οικονομίστικη αυτή θεώρηση διανθίζεται από κοινωνική και δημοκρατική ρητορεία , είναι φανερό ότι η νεοφιλελεύθερη λογική αποκτά ηγεμονική θέση στην ανάλυση και τις προτάσεις του προγράμματος του. Η άποψη αυτή μπορεί ν΄ αποδειχθεί και από αναφορά σε άλλες θέσεις του προγράμματος. Για τον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ [1]  '' δεν πρέπει να φοβηθούμε να –προσελκύσουμε και ιδιωτικό κεφάλαιο στο χώρο της παιδείας , με όρους βεβαίως … '' που δεν προσδιορίζονται συγκεκριμένα ποιοι πρέπει να είναι. Παραπέρα γίνεται προσπάθεια από τον Πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ να οριστεί ο ρόλος του κράτους στο εκπαιδευτικό μοντέλο που προτείνει : '' Σήμερα το Δημόσιο πρέπει να είναι λιγότερο παραγωγός γνώσης , να απελευθερώσει περισσότερο την ελληνική κοινωνία , αλλά πολύ περισσότερο το Δημόσιο να διασφαλίσει με την πιστοποίηση , με τον έλεγχο , με την αξιολόγηση , με τα κίνητρα και με την οικονομική υποστήριξη , σωστές εκπαιδευτικές  υπηρεσίες  προς όφελος όλων των πολιτών , άσχετα από το αν αυτές οι υπηρεσίες είναι δημόσιου ή ιδιωτικού δικαίου.'' [2] Από την πιο πάνω θέση προκύπτει το ερώτημα αφού το δημόσιο θα είναι όλο και λιγότερο παραγωγός γνώσης , ποιος θα είναι ο κύριος παραγωγός της γνώσης στο προτεινόμενο από το κόμμα του μοντέλο ;  Και δεν μπορεί να το αποφύγει αυτό το ερώτημα καλυπτόμενος  πίσω από αοριστολογίες του  τύπου '' ν ' απελευθερώσει πολύ περισσότερο την ελληνική κοινωνία ''. Οι προθέσεις στο σύνολό τους μπορεί να μην ομολογούνται ανοικτά , ωστόσο οι μέχρι τώρα διακηρύξεις επιτρέπουν την ασφαλή κατανόησή τους. Παραγωγός γνώσης θα είναι το ιδιωτικό κεφαλαίο εκεί όπου η εμπορευματοποίηση της εκπαίδευσης κρίνεται επωφελής διαδικασία για το ίδιο  και εκεί όπου τυπικά διατηρείται ο δημόσιος χαρακτήρας των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων , αυτά και πάλι λειτουργούν προς όφελος του ιδιωτικού κεφαλαίου παράγοντας γνώση και εργατικό δυναμικό με βάση τις άμεσες ανάγκες του και ενσωματώνοντας στη λειτουργία τους επιχειρηματική λογική. Πρόκειται για  ένα καθαρά εμπορευματοποιημένο μοντέλο σ' όλα τα επίπεδα , που μέσα από την αοριστολογία  την ασάφεια σε βασικές πλευρές της πρότασης ,επιδιώκεται να συγκαλυφθούν οι αρνητικές του όψεις και η κοινωνική του αντιδραστικότητα. Ο ρόλος που αποδίδει στο κράτος , του επιτελικού σχεδιαστή και του εγγυητή της λειτουργίας ενός αγοραίου συστήματος είναι αυτός προσδίδει στο κράτος ο νεοφιλευθρισμός της δεύτερης γενιάς : Από το λιγότερο κράτος στο κράτος επιτελείο , σχεδιαστή ανάπτυξης και εγγυητή των όρων λειτουργίας της αγοράς.  Η αναγκαιότητα του κράτους επανέρχεται χωρίς αυτό να οδηγεί σε μια καινούργια εκδοχή του κράτος πρόνοιας , αλλά την εξασφάλιση της οικονομικής αποτελεσματικότητας του κάθε κοινωνικού σχηματισμού.[3]  H οριοθέτηση του ρόλου του δημοσίου στη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος , από τον Πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ, γίνεται στα πλαίσια μιας τέτοιας αντίληψης.

 Με βασική θέση ότι : '' η παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου και των συναλλαγών τείνει να διαμορφώσει μια νέα δυναμική στις σχέσεις οικονομίας και κοινωνίας. Αναγορεύει την οικονομική ανταγωνιστικότητα και την οικονομική βιωσιμότητα σε κυρίαρχες προτεραιότητες όλων των τομέων της σύγχρονης ζωής. ''[4] η κυρίαρχη αναφορά στη γνώση γίνεται σα να πρόκειται για οικονομικό – παραγωγικό μέγεθος , ενώ συμπληρωματικά της αποδίδεται και ιδεολογικός ρόλος.

   Τα κείμενα των θέσεων αναφέρονται μ΄ έναν ασαφή και αποσπασματικό τρόπο  στο θέμα της Δωρεάν Παιδείας για να διαπιστώσει ότι : '' η δωρεάν παιδεία ήταν το μεγάλο στοίχημα του Γ. Παπανδρέου. Σήμερα όμως δεν έχουμε πετύχει έναν τέτοιο στόχο. Γι αυτό βασικός στόχος πρέπει να είναι οι αλλαγές , να μειώσουν δραστικά το κόστος και το βάρος που σηκώνει η μέση οικογένεια στην Ελλάδα για να σπουδάσει το παιδί της.'' [5] Προτάσεις βέβαια συγκεκριμένες που θα υλοποιούσαν ένα τέτοιο στόχο , που ασφαλώς είναι σωστός ο όσο κι αν ψάξει  κανείς στο κείμενο δεν θα βρει. Θα βρει όμως τη συμφωνία με την κατάργηση του συστήματος των μεταγραφών στα πανεπιστήμια που εξοντώνει τη λαϊκή οικογένεια.  Δεν θα βρει επίσης τον παραμικρό προβληματισμό για τα αίτια που δεν επιτρέπουν την επιτυχία του συστήματος της δωρεάν παιδείας. Δεν θα προβληματιστούν για τον ρόλο των εξετάσεων και τη γιγάντωση της παραπαιδείας μέσα απ' αυτές , δεν κάνουν καμιά αναφορά στην εμπορευματοποίηση του συστήματος των μεταπτυχιακών σπουδών με την εισαγωγή διδάκτρων στο δημόσιο πανεπιστήμιο κατά την περίοδο που κυβέρνησε το ΠΑΣΟΚ και δεν πρόκειται να προβληματιστούν για την υποχρηματοδότηση της εκπαίδευσης από τον κρατικό προϋπολογισμό στην περίοδο της δικιά τους εξουσίας. Αντίθετα θα βρει ρητά διατυπωμένες θέσεις για την προσέλκυση του ιδιωτικού κεφαλαίου στο χώρο της εκπαίδευσης , όπως επισημάνθηκε και πιο πάνω , για τη δημιουργία μη κρατικών πανεπιστημίων , ενώ η συγκεκριμένη αναφορά στην περίφημη κοινωνική διαβούλευση που πραγματοποιείται στα πλαίσια της αντίληψης για συμμετοχική δημοκρατία δημιουργεί βάσιμες ανησυχίες ότι επιδιώκουν και την εξάρθρωση και του σημερινού συστήματος δωρεάν παιδείας.  Πιο συγκεκριμένα  το κείμενο των θέσεων μας πληροφορεί ότι η διαβούλευση  με τις τοπικές  κοινωνίες στα πλαίσια του αποκεντρωμένου μοντέλου  ανάμεσα στ΄ άλλα θ αφορά  : '' τη χρηματοδότηση σχολικών μονάδων μέχρι ένα ορισμένο οικονομικό επίπεδο (π.χ αγορά εξοπλισμού ,κλπ. ) , την επιλογή εκπαιδευτικού υλικού ( επιλογή εγχειριδίων από εγκεκριμένο κατάλογο και ελεύθερη επιλογή για τη βιβλιοθήκη του σχολείου ) ''  Οι τοπικές κοινωνίες δηλ. αναλαμβάνουν τη χρηματοδότηση σημαντικών πλευρών της λειτουργίας των σχολείων.        

   Στα πλαίσια αυτά γίνεται κατανοητό  ότι η κριτική που ασκείται σήμερα στο σύστημα της δωρεάν παιδείας από το ΠΑΣΟΚ περισσότερο την απαξιώνει στα μάτια της κοινωνίας  παρά οδηγεί στη στήριξή της. 

Το κείμενο των θέσεων διαμορφώνει ορισμένες βασικές κατευθύνσεις με βάση τις οποίες προωθείται η νεοσυντηρητική αλλαγή του σχολείου και του πανεπιστημίου.

Α. Αποκέντρωση – άνοιγμα του σχολείου στην τοπική κοινωνία -  Κοινωνική διαβούλευση

«Όλα περνούν στην περιφέρεια, στο δήμο και στα σχολικά συμβούλια, οι διορισμοί των εκπαιδευτικών, η επεξεργασία του εκπαιδευτικού προγράμματος, οι διορισμοί του προσωπικού. Για όλα αυτά συγκροτούν ειδικά εκπαιδευτικά συμβούλια που απαρτίζονται από εκπαιδευτικούς εκλεγμένους με καθολική ψηφοφορία, εκπροσώπους γονέων και μαθητών, εκλεγμένους εκπροσώπους παραγωγικών και κοινωνικών φορέων και εκπρόσωπο του Υπουργείου. Τα ειδικά εκπαιδευτικά συμβούλια μετά από κοινωνική διαβούλευση καθορίζουν μέρος του προγράμματος σπουδών, επιλέγουν και αξιολογούν το εκπαιδευτικό υλικό. Είναι υπεύθυνα για την ανάπτυξη διαδικασιών κοινωνικής λογοδοσίας» συνέντευξη τύπου 13/9/05 Δαμανάκη, Λοβέρδος, Ράπτη  Ο στόχος αυτός αποτελεί τον βασικότερο άξονα του ΠΑΣΟΚ για την μεταρρύθμιση της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Στα πλαίσια των διακηρύξεων για συμμετοχική δημοκρατία και κοινωνική συμμετοχή επιδιώκεται ένα συντριπτικό κτύπημα στον δημόσιο και δωρεάν χαρακτήρα του εκπαιδευτικού συστήματος και η καθυπόταξή του στις απαιτήσεις της αγοράς μέσω της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η πρόταση παρουσιάζεται με μια παραπλανητική ρητορική δήθεν ενίσχυσης της δημοκρατίας, της συμμετοχής, απελευθέρωσης του σχολείου από τον κρατικό συγκεντρωτισμό και τη γραφειοκρατία και ενίσχυσης της δημιουργικότητας των πολιτών αλλά και με φιλόδοξα οράματα ανασύστασης του κοινωνικού ιστού σε τοπικό επίπεδο τόσο για τις κοινωνίες των μεγαλουπόλεων όσο και για την επαρχία. Η προσέγγιση όμως της πρότασης με συγκεκριμένο τρόπο δείχνει ότι πρόκειται για μια στρατηγική επιλογή που έχει σκοπό να απαλλάξει τον κρατικό προϋπολογισμό από  την ευθύνη της έστω ελλιπούς σημερινής χρηματοδότησης της εκπαίδευσης και να μετακυλλίσει την ευθύνη της λειτουργίας της στην τοπική αυτοδιοίκηση. Στα πλαίσια του οράματος για σχολείο ανοικτό στην τοπική κοινωνία προτείνεται ο καθορισμός  μέρους του προγράμματος σπουδών σε τοπικό επίπεδο , σε πεδία όπως η τοπική ιστορία , η οι ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος μιας περιοχής και η εισαγωγή μαθημάτων που θα έχουν σχέση με την τοπική παραγωγική βάση , δηλ. με τα τοπικά επιχειρηματικά συμφέροντα. Παραπέρα μέρος της χρηματοδότησης των σχολείων αναλαμβάνουν οι τοπικές κοινωνίες , η επιλογή του βοηθητικού σχολικού προσωπικού χτυπώντας ακόμη παραπέρα τις εργασιακές σχάσεις στο δημόσιο σχολείο και δημιουργώντας νέες κατηγορίες εργαζόμενων εκπαιδευτικών σε καθεστώς ελαστικής  (μαύρης) εργασίας.  Το περίφημο άνοιγμα του σχολείου στην τοπική κοινωνία είναι άνοιγμα στα τοπικά επιχειρηματικά συμφέροντα και δρόμος προς την ιδιωτικοποίηση σημαντικών πλευρών της λειτουργίας του εκπαιδευτικού συστήματος. Ανοίγει το δρόμο για την αύξηση της κοινωνικής ανισότητας μεταξύ των διαφόρων σχολικών μονάδων ανάλογα με τη δυνατότητα κάθε περιοχής να μπορεί να μπορεί να χρηματοδοτεί καλά ή όχι τα σχολεία της ή όχι. Το άνοιγμα του κοινωνικού χάσματος σε γεωγραφικό επίπεδο ανάμεσα στα σχολεία των πλούσιων περιοχών των μεγάλων αστικών κέντρων και σ΄ αυτά των φτωχών συνοικιών των μεγαλουπόλεων  και των απομονωμένων περιοχών της περιφέρειας θα είναι το αποτέλεσμα του περίφημου ανοίγματος του σχολείου στις   τοπικές  κοινωνίες.  Παράλληλα με την καλλιέργεια των ψευδαισθήσεων  για συμμετοχική δημοκρατία αυτό που προσπαθείται να γίνει από τη μεριά της κεντρικής πολιτικής εξουσίας  είναι η απόσπαση της συναίνεσης για βασικές επιλογές που η ίδια διαμορφώνει. Το κράτος στο αποκεντρωμένο μοντέλο διοίκησης κρατάει τον επιτελικό του ρόλο , είναι αυτό που αποφασίζει για του βασικούς προσανατολισμούς του εκπαιδευτικού συστήματος και προσπαθεί να καταστήσει συνυπεύθυνο όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας για τις επιλογές του , μετακυλλώντας μεγάλο μέρος του οικονομικού κόστους γι'  αυτές τις επιλογές στους ίδιους τους εργαζόμενους. Στα πλαίσια των αντιλήψεων του ΠΑΣΟΚ  για αποκέντρωση γίνεται λόγος για νέους ρόλους των εκπαιδευτικών και κυρίως αυτών που ασκούν διοίκηση , στην ουσία θα τους  μετατρέψει σε μάνατζερ – διαχειριστές που θα είναι υποχρεωμένοι ν΄ αναζητούν πηγές χρηματοδότησης για τη λειτουργία του σχολείου.  Μια τέτοια προοπτική εμπεριέχει τον κίνδυνο  καθυπόταξης της διδακτικής πράξης στην επιχειρηματική λογική. Το σχολείο να λειτουργεί με κριτήριο την εξεύρεση κονδυλίων και να προσαρμόζει τη λειτουργία του σ΄αυτή την προοπτική. Πέρα απ' αυτό αποενοχοποιείται η κεντρική εξουσία για την υποχρηματοδότηση του σχολείου και την ελλειπή στελέχωσή του , αναλαμβάνοντας την ευθύνη γι΄αυτό η διοίκηση σε τοπικό επίπεδο , η οποία γίνεται υπόλογη στα μάτια της τοπικής κοινωνίας. Έχουμε δηλ. τη δημιουργία μηχανισμού συγκάλυψης των ευθυνών για το κεντρικό κράτος.

 

Β. Αναμόρφωση των αναλυτικών προγραμμάτων και της διδασκαλίας  γίνεται στα πλαίσια του βασικού οράματος για αποκέντρωση.  Τα κείμενα εδώ κάνουν λόγο για τρεις αλληλοσυμπληρούμενες δράσεις : αλλαγή των ισχυόντων προγραμμάτων σπουδών για να καλυφθούν ιδιαίτερα στοιχεία που αφορούν τη φυσιογνωμία κάθε τοπικής κοινωνίας , την απόδοση έμφασης στη διδασκαλία στην απόκτηση δεξιοτήτων που προετοιμάζουν για τη ζωή με έμφαση στην εκμάθηση της μάθησης  , όπως προβλέπουν οι επιταγές του '' Λευκού Βιβλίου για την εκπαίδευση και την κατάρτιση'' (1995) και εγκαθίδρυση ζωνών στο πλαίσιο του ισχύοντος διδακτικού χρόνου που συνδέουν το σχολείο με την κοινωνία. Ανάλογες πρακτικέ όπως η ευέλικτη ζώνη και που αφήνουν αναπάντητα τα ερωτηματικά από πού θα προέρχεται η χρηματοδότηση τέτοιων δραστηριοτήτων. Η προετοιμασία του απασχολήσιμου και του ευέλικτου εργαζόμενου προϋποθέτει εκπαίδευση με βάση τη δεξιότητα και όχι τη γνώση. Και αυτό το στόχο προωθεί η αναμόρφωση του προγράμματος σπουδών  στις προτάσεις του ΠΑΣΟΚ.

 

Γ. Κοινωνική λογοδοσία :  Ως βασική συνιστώσα του ανοικτού σχολείου θεωρείται '' η διασφάλιση της διαφάνειας μέσω ενός αξιόπιστου συστήματος κοινωνικής λογοδοσίας. Πρόκειται για την περίφημη απόδοση λόγου που είναι βασικός στόχος της νεοφιλελεύθερης εκπαιδευτικής πολιτικής και  υποτίθεται ότι το σχολείο και το προσωπικό του ελέγχεται από την κοινωνία για την απόδοσή του. Στην πραγματικότητα όμως ελέγχεται και εξαρτάται από αυτούς που ελέγχουν και διευθύνουν την  εκπαιδευτική διαδικασία. Το κράτος και τα επιχειρηματικά συμφέροντα και η κοινωνική λογοδοσία προωθεί τον έλεγχο για την επίτευξη των στόχων της επιχειρηματικής εκπαίδευσης. Η κοινωνική λογοδοσία στο πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ αφορά την αξιολόγηση των σχολικών μονάδων και των εκπαιδευτικών που ασκείται σε τοπικό επίπεδο έτσι ώστε ο έλεγχος να είναι πιο αυταρχικός και ανεξέλεγκτος και η χειραγώγηση του εκπαιδευτικού πιο αποτελεσματική