Μόνος στο σπίτι

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ - ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΟΥ ΟΛΟΗΜΕΡΟΥ

Του Δημήτρη Μαριόλη

"…δεν επιτρέπεται να μένουν όλο και περισσότερα παιδιά μόνα τους και εγκαταλειμμένα. Δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε τους γονείς γιατί η σύγχρονη ζωή δεν τους αφήνει χρόνο να ασχοληθούν όσο πρέπει με τα παιδιά τους…Τα παιδιά είναι το ανθρώπινο υλικό του μέλλοντος. Το μέλλον θα είναι μια εποχή μηχανών και ηλεκτρονικών υπολογιστών. Θα χρειαστεί ένας ολόκληρος στρατός από ειδικούς και ειδικευμένους εργάτες για να εξυπηρετήσει όλες αυτές τις μηχανές. Μα αντί να προετοιμάζουμε τα παιδιά μας γι' αυτόν τον αυριανό κόσμο συνεχίζουμε να επιτρέπουμε σε πολλά απ' αυτά να χάνουν τον πολύτιμο χρόνο τους σε άχρηστα παιχνίδια.

…Σαν συνέπεια σ' όλες τις περιοχές της πόλης ιδρύθηκαν παιδικοί σταθμοί. Ήταν κάτι μεγάλα σπίτια όπου έπρεπε να παραδίνονται όλα τα παιδιά που δεν είχαν κανένα να τα φροντίσει. Οι δικοί τους τα παίρνανε από κει ανάλογα με τις δυνατότητες που είχε ο καθένας"

Μίχαελ Έντε , "Η Μόμο"

Η ουσία του προβλήματος θα μπορούσε να συμπυκνωθεί σε μια φράση : Ποιος θα κρατήσει το παιδί ; "Στη γλώσσα του καπιταλισμού, τα παιδιά έπαψαν να είναι κέντρα κέρδους και έγιναν κέντρα κόστους. Τα παιδιά χρειάζονται ακόμα τους γονείς τους, αλλά οι γονείς δεν χρειάζονται τα παιδιά".(1) Μέσα σε δυο δεκαετίες οι οικονομικές και κοινωνικές δομές άλλαξαν με τρόπο που φαντάζει αμετάκλητος. Οι σταθερές εργασιακές σχέσεις, το οχτάωρο, η αλληλεγγύη και η ασφάλεια της διευρυμένης πυρηνικής οικογένειας, δεν έχουν θέση στο νέο οικονομικό - κοινωνικό μοντέλο. Αν το πρωτογενές κοινωνικό κύτταρο ήταν μέχρι χτες η οικογένεια, σήμερα αναμφίβολα είναι το μοναχικό άτομο. "Οι αλλαγές εντός του καπιταλισμού, κάνουν την οικογένεια και την αγορά όλο και λιγότερο συμβατές μεταξύ τους" (2), καθώς τα ελαστικά ωράρια, οι βάρδιες, οι υπερωρίες, η μερική απασχόληση, σε συνδυασμό με τη μαζική είσοδο της γυναίκας στην παραγωγή, χαλαρώνουν τις διαπροσωπικές σχέσεις, καταργούν τον ελεύθερο χρόνο, απορυθμίζουν τα οικογενειακά ωράρια. Μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της εργασιακής ανασφάλειας, "αυτοί που κρατούν ακόμα τις δουλειές τους είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται περισσότερες ώρες, εν μέρει για να αντισταθμίσουν τις μειωμένες αμοιβές τους"(3). Για να το πούμε πιο απλά, για να τα βγάλει πέρα μια οικογένεια σήμερα, θα πρέπει να εργάζονται και οι δύο γονείς, αν θέλει επιπλέον να εξασφαλίσει ένα ανεκτό επίπεδο διαβίωσης, οι υπερωρίες και οι δεύτερες - τρίτες δουλειές είναι η μόνη λύση. Για την Ελλάδα, προκύπτει από σχετικές έρευνες του 1985, ότι το 70 % από τις οικογένειες οι οποίες έχουν παιδιά στις Α' Β' και Γ' τάξεις του Δημοτικού Σχολείου , είναι οικογένειες στις οποίες εργάζονται και οι δυο γονείς (4), ενώ αν θέλουμε να μιλήσουμε με απόλυτους αριθμούς, ο αριθμός των εργαζόμενων γυναικών στις κρίσιμες ηλικίες 25 έως 44 ετών, από 588.300 το 1985 έφτασε τις 777.500 το 1996. (5) Έτσι η αποδοχή της παράτασης του σχολικού χρόνου συνδέεται με τρόπο σχεδόν μονοσήμαντο με τις εργασιακές σχέσεις των γονιών. Στα Μελίσσια της Αθήνας, στο πιλοτικό ολοήμερο, το ποσοστό των εργαζόμενων μητέρων είναι πολύ μικρό - μόνο δεκαπέντε μαθητές παρακολουθούσαν τα σχετικά προγράμματα πέρσι - ενώ στο σχολείο Μασάρων Ρόδου το 95 % των γονιών εργάζονται ως ξενοδοχοϋπάλληλοι. Στη δεύτερη περίπτωση υπάρχει καθολική αποδοχή της παράτασης του ωραρίου, ενώ στην πρώτη υπάρχουν έντονες αντιδράσεις και διαμαρτυρίες.

Ταυτόχρονα για μια σειρά από λόγους, που δεν είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τις αλλαγές στην αγορά εργασίας, οι οικογενειακές δομές μεταβάλλονται, γίνονται περισσότερο ρευστές. Οι μονογονεϊκές οικογένειες αυξάνονται, τα διαζύγια παρουσιάζουν κι αυτά αυξητική τάση, οι "εφεδρείες" του παππού και της γιαγιάς μετακομίζουν όλο και περισσότερο σε ευαγή ιδρύματα. "Σήμερα, οι άνθρωποι στηρίζουν λιγότερο την οικογένεια, επειδή είναι πολύ λιγότερο αναγκαία για τη δική τους επιτυχή οικονομική επιβίωση… Η οικογένεια δεν αποτελεί πια το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας. Το κράτος την αντικατέστησε και η οικογένεια δεν θα επωμιστεί πάλι αυτά τα καθήκοντα ακόμη κι αν το κράτος αποσυρθεί". (6)

Το ολοήμερο σχολείο, είναι ένας από τους βασικούς μοχλούς προσαρμογής της εκπαίδευσης σε αυτές τις αλλαγές. Πρωταρχική επιδίωξη είναι να απαντηθεί με ένα φθηνό και κεντρικά οργανωμένο σύστημα, η ανάγκη "επιτήρησης και φύλαξης του παιδιού σε ώρες που οι γονείς εργάζονται". (7) Αν επιπλέον πάρουμε υπ' όψη μας τις τελευταίες εκθέσεις του ΟΟΣΑ και τις κυρίαρχες οικονομικές αντιλήψεις για την ανάγκη διεύρυνσης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού και παραπέρα ελαστικοποίησης των εργασιακών σχέσεων, θα δούμε ότι η παράταση του σχολικού χρόνου έχει τη δική της δυναμική που αποτυπώνεται εν μέρει στο συμπέρασμα ότι "αρκετές μητέρες αποφεύγουν να εργαστούν γιατί δεν έχουν που να αφήσουν τα παιδιά τους" (8) Ταυτόχρονα όμως με το ζήτημα της "φύλαξης", μπαίνει επιτακτικά το πιο σύνθετο και απαιτητικό πρόβλημα της κοινωνικοποίησης των παιδιών που σε ένα μεγάλο βαθμό γινόταν με ευθύνη της οικογένειας, καθώς και της διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών και της φυσιογνωμίας του αυριανού εργαζόμενου με βάση τις απαιτήσεις της ελαστικής αγοράς εργασίας. Στα επίσημα κείμενα η τάση αυτή καταγράφεται ξεκάθαρα : "Με την παρατεταμένη παραμονή των μαθητών στο σχολικό χώρο υπό την επίβλεψη των εκπαιδευτικών, προφυλάσσονται τα παιδιά από μη παραγωγικές ενασχολήσεις"(9). Έτσι δημιουργείται η ανάγκη να αποκτήσει η παράταση του σχολικού ωραρίου ένα "ουσιαστικό κοινωνικό και συνάμα εκπαιδευτικό περιεχόμενο" (10), να αντικαταστήσει δηλαδή τον κοινωνικό ρόλο της οικογένειας, προωθείται η εντατικοποίηση και η πλήρης κατάργηση του ελεύθερου παιδικού χρόνου, η κεντρική καθοδήγηση και ο έλεγχος του παιχνιδιού, της ψυχαγωγίας, των εμπειριών των μαθητών.

Η ασυμφωνία των ωραρίων εργασίας και του σχολικού ωραρίου που καλείται να γεφυρώσει το ολοήμερο, αποτελεί ταυτόχρονα και το μεγαλύτερο εγγενές λειτουργικό του πρόβλημα, αφού η ελαστικότητα των εργασιακών σχέσεων αποκλείει μια ικανοποιητική αντιστοίχηση με μια κεντρικά καθορισμένη απογευματινή ζώνη. Ο κάθε γονιός επιθυμεί να προσαρμόσει την αποχώρηση των παιδιών του από το σχολείο στο ωράριο εργασίας του : "διατυπώνεται ακόμα προτίμηση μερίδας γονέων (από όσους σχολάνε από τις δουλειές του στις 14:30) να αποσύρουν τότε, και όχι στις 16:00, τα παιδιά τους". (11) Οι σχεδιαστές της εκπαιδευτικής πολιτικής γνωρίζουν όμως ότι κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στη διάλυση του θεσμού ή τουλάχιστον στην ακύρωση της εκπαιδευτικής - κοινωνικής του λειτουργίας και αναζητούν άλλες φόρμουλες ευελιξίας : "Υπάρχει μικρό περιθώριο για τροποποίηση, αρκεί αυτή να γίνεται με πρώτο γνώμονα το εκπαιδευτικό έργο και δευτερευόντως κατά τις ανάγκες κατηγοριών γονέων. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να είναι μόνον ένα και ενιαίο, και όχι να δίνονται εναλλακτικά ωράρια στο πλαίσιο του ίδιου σχολείου". (12) Αυτό καθ' αυτό το "εκπαιδευτικό έργο" βέβαια δεν φαίνεται να πείθει τους γονείς, που αντιλαμβάνονται την όλη διαδικασία απλά και μόνο ως φύλαξη. Διαφορετικά δεν θα σκεφτόταν κανένας γονιός, απλά και μόνο επειδή σχόλασε, "να αποσύρει" το παιδί του κατά τη διάρκεια μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας, όπως άλλωστε δεν διανοείται κανείς να απαιτήσει να πάρει το παιδί του από το σχολείο πριν τις 13:30, αν τύχει να τελειώσει τη δουλειά του νωρίτερα.

Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι πίσω από τα μεγάλα λόγια και τις διακηρύξεις για "περισσότερες ευκαιρίες μάθησης",(13) οι πραγματικοί στόχοι του ολοήμερου είναι :

1. Η ανάγκη εναρμόνισης - προσαρμογής του σχολικού με τον εργάσιμο χρόνο. Αυτός ο στόχος αφορά τόσο τις άμεσες απαιτήσεις για φύλαξη, όσο και τις δυνατότητες για ακόμα πιο ευέλικτη απασχόληση που θα δημιουργήσει η εφαρμογή του θεσμού. Παρ' όλα αυτά ούτε το σχολείο, ούτε κανένας άλλος συλλογικός θεσμός δεν μπορούν να ανταποκριθούν απόλυτα στα νέα εργασιακά δεδομένα - εκτός αν μιλήσουμε για οικοτροφεία. Η διεύρυνση του σχολικού χρόνου δεν φιλοδοξεί να καλύψει το τεράστιο κενό που έχουν δημιουργήσει οι ελαστικές εργασιακές σχέσεις, κυρίως επιδιώκει να "αναβαθμίσει" το ρόλο του σχολείου στα πλαίσια ενός πλέγματος δραστηριοτήτων που καλύπτουν στην κυριολεξία σχεδόν ολόκληρο τον παιδικό χρόνο!

2. Η διαμόρφωση ενός νέου τύπου μαθητή, ενός νέου εργατικού δυναμικού στη βάση των νέων δεδομένων ευελιξίας, προσαρμοστικότητας και εργασιακής περιπλάνησης

Η εφαρμογή του ολοήμερου συνδέεται με την κυρίαρχη επιδίωξη και το σχεδιασμό για ένα νέο τύπο σχολείου πάνω στα ερείπια της δημόσιας δωρεάν εκπαίδευσης. Η μεγάλη περίοδος πειραματισμών και αναζητήσεων προς αυτή την κατεύθυνση ξεκίνησε από τη δεκαετία του '80 και έκανε το πιο αποφασιστικό βήμα της με τους ν.2525 και 2640. Οι αλλαγές και αναδιαρθρώσεις αφορούν το σύνολο των δομών και λειτουργιών του σχολικού θεσμού : διοίκηση, μέθοδοι αξιολόγησης, επιλογής και απόρριψης, σχέσεις με κράτος, γονείς, χορηγούς, και ιδιώτες, αναλυτικά προγράμματα, διδακτικές μέθοδοι, ωρολόγιο πρόγραμμα και εσωτερική οργάνωση του σχολικού χρόνου. 

Το σχολείο των αναγκών απέναντι στο σχολείο της αγοράς

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε δεν υπάρχουν "καθαρές" εκπαιδευτικές λύσεις. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε τη διεύρυνση του σχολικού χρόνου, αν δεν μιλήσουμε συνολικά για τον εργάσιμο και τον ελεύθερο χρόνο. Το εκπαιδευτικό κίνημα, αν επιθυμεί να απαντήσει ουσιαστικά στις νέες συντηρητικές αλλαγές, είναι υποχρεωμένο να διευρύνει το οπτικό του πεδίο, να αρθρώσει ένα νέο εκπαιδευτικό - κοινωνικό λόγο που δεν θα περιορίζεται στα ασφυκτικά όρια των εκπαιδευτικών - κλαδικών διεκδικήσεων.

Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τη σημερινή πραγματικότητα που βιώνουν οι εργαζόμενοι γονείς. Αν ωστόσο επιμένουμε να παρατηρούμε την πραγματικότητα όχι απλά για να την ερμηνεύσουμε αλλά για να την αλλάξουμε προς όφελος της εργαζόμενης πλειοψηφίας πρέπει να στηριχτούμε στο έδαφος των αναγκών και των δικαιωμάτων.
"Δουλέψτε λιγότερο και θα δουλέψουν όλοι", είναι ένα από τα πιο δημοφιλή συνθήματα των ιταλικών συνδικάτων. Το αίτημα για μείωση των ωρών εργασίας με παράλληλη αύξηση των αποδοχών, μπορεί να αποτελέσει σήμερα τη στρατηγική απάντηση της ζωντανής εργασίας τόσο απέναντι στη θεαματική αύξηση της παραγωγικότητας, όσο και απέναντι στον εφιάλτη της ανεργίας. Η αντίληψη μας για το σχολικό χρόνο είναι συνάρτηση τριών παραγόντων :

1. Πρώτα απ' όλα σεβασμός των αναγκών των παιδιών για μόρφωση, αλλά και για ξεκούραση, παιχνίδι, προσωπικές στιγμές, ελεύθερο χρόνο, κοινωνική συναναστροφή και μέσα στην οικογένεια.

2. Σύνδεση του αιτήματος για μείωση του εργάσιμου χρόνου και σταθερές εργασιακές σχέσεις με μια νέα αντίληψη για τον ελεύθερο παιδικό χρόνο ενάντια στη λογική της εντατικοποίησης.

3. Καθολική αλλαγή του αναλυτικού και ωρολογίου προγράμματος, εισαγωγή των νέων γνωστικών αντικειμένων όχι με τη λογική πρόσθετων μαθημάτων, αλλά με μια νέα φιλοσοφία για τη μεθοδολογία και το περιεχόμενο, στην κατεύθυνση ενός δημόσιου δωρεάν σχολείου που θα ανταποκρίνεται στις μορφωτικές και εργασιακές ανάγκες της εργαζόμενης πλειοψηφίας.

Η απάντηση στο σχολικό εγκλεισμό δεν μπορεί να είναι ούτε η υπεράσπιση του υπάρχοντος, ούτε μια μίζερη λογική επιμέρους διεκδικήσεων και ημίμετρων. Να τολμήσουμε να φανταστούμε ένα άλλο σχολείο, να τολμήσουμε να εργαστούμε γι' αυτό χωρίς να ξεχνάμε βέβαια ότι το σχολείο δεν μπορεί να έχει κανένα μετασχηματιστικό ρόλο παρά μόνο στα πλαίσια ενός Γενικού Σχεδίου Κοινωνικής Απελευθέρωσης
Στο όνομα της συνολικής πρότασης βέβαια, δεν θα πάψουμε να ζούμε και να εργαζόμαστε στο σχολείο του σήμερα. Σε αυτό το έδαφος ξεδιπλώνουμε την αντιπαράθεση "σε όλο το μέτωπο" και διατυπώνουμε τις επί μέρους διεκδικήσεις μας, όχι με την αυταπάτη της "αναβάθμισης" αλλά υπηρετώντας την ανάγκη για το νέο.

Στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας για τους μαθητές των τριών πρώτων τάξεων του Δημοτικού Σχολείου (Σχολ. Έτος 1985-86) (14) 

1. Λέστερ Θάροου "Το μέλλον του καπιταλισμού", Νέα Σύνορα - Α.Λιβάνη, 1997

2. Λέστερ Θάροου, όπου πιο πάνω

3. Τζέρεμυ Ρίφκιν "Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της", Νέα Σύνορα - Α.Λιβάνη,1996

4. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο "Μελέτη για την ίδρυση, συνέχιση και γενίκευση λειτουργίας στην Ελλάδα Κέντρου Δημιουργικής Απασχόλησης Μαθητών", Αθήνα, 1994

5. Μελέτη του Εθνικού Ινστιτούτου Εργασίας

6. Λέστερ Θάροου, ο.π.

7. Ομιλία του Γ. Αρσένη στην ημερίδα του Π.Ι. για το ολοήμερο, Αθήνα, 14/7/99

8. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ο.π.

9. Σχέδιο Επιχειρησιακού Προγράμματος του Υ.Π.Ε.Π.Θ. "Εκπαίδευση και Αρχική Επαγγελματική Κατάρτιση" 2000 - 2006 (σελ. 47).

10. Ομιλία του Γ. Αρσένη, ο.π.

11. Έκθεση της επιτροπής για την αξιολόγηση των πραγραμμάτων της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης (επιτροπή Καζάζη), Αθήνα 18.1.2000

12. Έκθεση της επιτροπής Καζάζη ο.π.

13. Προεκλογικό φυλλάδιο Αρσένη

14. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, ο.π.

Επιστροφή