Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου

   Εισήγηση της Βάσως Νικολάου, από τον Παιδαγωγικό Όμιλο των Παρεμβάσεων Κινήσεων Συσπειρώσεων Π.Ε. στην ημερίδα που διοργάνωσε ο Παιδαγωγικός Όμιλος στις 29/2/2003, με θέμα: "Ιστορία και σχολείο. Η περίπτωση των εθνικών γιορτών"

Κάθε χρόνο γιορτάζεται με μεγάλη λαμπρότητα η επέτειος της 25^ης Μαρτίου του 1821. Γιορτάζεται ένα ιστορικό γεγονός, αυτό της ελληνικής επανάστασης. Τι είναι ιστορικό γεγονός και τι χαρακτήρας του δίνεται στο πέρασμα του χρόνου; Ξέρουμε ότι ιστορία είναι η αφήγηση του παρελθόντος. Αφήγηση η οποία δεν μπορεί να είναι ουδέτερη, αλλά προσδιορίζεται από κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές ανάγκες του παρόντος. Έτσι το γεγονός παραμορφώνεται μέσα από την οπτική του παρόντος.

Η αφήγηση για ’21 δεν υπήρξε ποτέ μία και ενιαία. Οι επιζώντες πρωταγωνιστές της επανάστασης θέλησαν να υποστηρίξουν το δίκιο τους, τη δική τους εκδοχή για τα γεγονότα. Ο χαρακτήρας των απομνημονευμάτων των στρατιωτικών και των πολιτικών ηγετών ήταν απολογητικός. Το ότι έγραφαν δηλώνει τη βαρύτητα που απέδιδαν στη διατήρηση της μνήμης του γεγονότος. Έπρεπε πολλά να αποσιωπηθούν, όπως φόβοι, διλήμματα, ιδιοτέλειες, ανθρώπινες στάσεις. Αυτά δεν είχαν θέση σε ένα νεοσύστατο κράτος που επιχειρούσε να αναπτύξει την εθνική συνείδηση. Γι’ αυτό έπρεπε να υποβαθμιστούν, να παραχαραχτούν γεγονότα όπως ο εμφύλιος στη διάρκεια της επανάστασης. Και δημιουργήθηκε μια ιστορία επική, που φιλοδοξούσε να διδάξει μέσα από ηρωικά πρότυπα.

Και αφού λοιπόν «η ιστορία δεν είναι προγονικές μνήμες ή συλλογική παράδοση, είναι αυτά που οι άνθρωποι έμαθαν από τους ιερείς, τους δασκάλους, τους συγγραφείς ιστορικών βιβλίων…», όπως λέει ο Χομπσμπάουμ, το ελληνικό σχολείο έχει κάθε λόγο να καλλιεργεί όχι τη συστηματική ιστορική γνώση αλλά μια χειραγωγημένη και παραμορφωτική συλλογική μνήμη. Το μάθημα της Ιστορίας δεν είναι το μόνο που συμβάλλει στην κατεύθυνση αυτή. Οι εθνικές γιορτές, οι επέτειοι, γίνονται για να μην «ξεχάσουμε», να θυμόμαστε πάντα, να είμαστε όλοι «εμείς». «Η μνήμη συνιστά στοιχείο ταυτότητας», γράφει η Αβδελά. «Οι κοινές μνήμες που μοιραζόμαστε με άλλους ανθρώπους σφυρηλατούν στενούς δεσμούς μαζί τους, την αίσθηση της κοινής μοίρας. Η επίκληση της κοινής μνήμης γίνεται πιο επιτακτική όσο τα μέλη της ομάδας νιώθουν ότι απειλούνται να χάσουν τα χαρακτηριστικά εκείνα που προσδιορίζουν τη συλλογική τους ιδιαιτερότητα».

Μέσα στο σχολείο περισσότερο, αλλά και έξω, οι «μεγάλοι άνδρες», οι αγωνιστές της ελληνικής επανάστασης, οι ήρωες, συνθέτουν την εθνική ιστορική μνήμη. Όλοι αυτοί οι ήρωες κοσμούν τις σχολικές αίθουσες στη γιορτή, πλάι στη θρησκευτική εικόνα και το χάρτη της Ελλάδας. Σ΄ αυτή τη γιορτή η ιστορία έρχεται στο προσκήνιο και μεταφράζεται - ερμηνεύεται με διαφορετικούς τρόπους. Ο εκπαιδευτικός στο σχολείο την ερμηνεύει ανάλογα τα βιώματά του, τις πεποιθήσεις του περί εθνικού κράτους, τη στάση του εν γένει απέναντι στον «άλλο» τον «εχθρό». Από την άλλη μεριά η πολιτεία με πανηγυρικούς, παρελάσεις, σημαιοστολισμούς, καταθέσεις στεφάνων, μηνύματα, δίνει στη γιορτή την εκδοχή της μιας και μοναδικής αντίληψης του ιστορικού παρελθόντος.

Από τα μαθητικά μας χρόνια όλοι όσοι βρισκόμαστε σε αυτή την αίθουσα έχουμε βιώσει και θυμόμαστε τα ποιήματα, τα τραγούδια, τα σκέτς στα οποία πήραμε μέρος και την υπερηφάνεια που αισθάνονταν οι γονείς μας όταν κρατούσαμε την ελληνική σημαία ή απαγγέλλαμε ποιήματα πατριωτικά.

Ας δούμε μέσα από μια μικρή έρευνα τάξης,  σήμερα, τι ξέρουν τα παιδιά πριν τον εορτασμό της 25^ης Μαρτίου, τι τους έκανε εντύπωση στη γιορτή του σχολείου, και ποια τα συναισθήματά τους μετά τη γιορτή.

Να τι λένε πριν: «Έχουμε την ελευθέρωση από τους Τούρκους το 1821. Μέσα στη φυλακή είχαμε καθίσει 400 χρόνια», «Εγώ ξέρω ότι οι Τούρκοι πολέμησαν τους Έλληνες και οι Έλληνες νίκησαν», « Στον πόλεμο αυτό στρατηγός ήταν ο Κολοκοτρώνης», « Οι ήρωες του πολέμου ήταν ο Κολοκοτρώνης, ο Διάκος, ο Παπαφλέσσας», «Οι Τούρκοι στο τέλος έκοψαν το κεφάλι του Παπαφλέσσα»

Πώς περιγράφουν τη γιορτή: «Στη γιορτή άκουσα και είδα για τους ήρωες τον Κολοκοτρώνη, τον Καραϊσκάκη και τη Μπουμπουλίνα.», «είδαμε σλάιτς για τον πόλεμο και την απελευθέρωση», «εμένα μου έκαναν εντύπωση οι εικόνες στον τοίχο με τους ήρωες», «Όλα τα παιδιά τραγουδήσαμε τον Εθνικό Ύμνο», «πριν μπούμε μέσα στην αίθουσα τα παιδιά πήραν πρώτα τη σημαία»

Τα συναισθήματα μετά τη γιορτή: «Εγώ αισθάνομαι λυπημένος γιατί μπορεί να γίνει πόλεμος και να σκοτωθεί πολύς κόσμος», «Εγώ θα ένιωθα χαρούμενη που νίκησε η Ελλάδα αλλά θα ένιωθα και λύπη γι αυτούς που σκοτώθηκαν μέσα σε 9 χρόνια. Μακάρι να ήμουν εκεί να τους βοηθήσω», «Εμένα όταν μου λένε ότι θα είναι η 25^η Μαρτίου αισθάνομαι πολύ χαρούμενη γιατί θα σηκώσω την Ελληνική σημαία», «Όταν ακούω για πόλεμο αισθάνομαι φόβο, ανατριχίλα και άλλα. Λυπάμαι όταν σκέφτομαι ότι στον πόλεμο έχουν πεθάνει πολλοί άνθρωπο», «Εγώ όταν ακούω για την 25^η Μαρτίου του 1821 αισθάνομαι ότι ήμουν αρχηγός της Ελλάδας και πήγα με τα κλεφτόπουλα στον πόλεμο και νικήσαμε τους Τούρκους . Εγώ αισθανόμουν χαρούμενος γιατί νικήσαμε αλλά κάποιοι σκοτώθηκαν και λυπόμουνα λίγο. Και μετά πήγαμε και τους φτιάξαμε μνημεία σ΄αυτούς που πέθαναν», «Εγώ όταν ακούω για την 25^η Μαρτίου αισθάνομαι φόβο, γιατί μπορεί να γίνει πόλεμος, γιατί στην Ελλάδα υπάρχουν πολλοί άνθρωποι από άλλες χώρες»

Τι μαθαίνουν τα παιδιά στο σχολείο για την Ιστορία μέσα από τη γιορτή της 25^ης Μαρτίου; Όπως ακούσαμε όλα τα παιδιά μίλησαν για ήρωες, σημαία, τραγούδια, σφαγές, γενναίους. Πόσα όμως από αυτά που τα παιδιά μαθαίνουν για την ιστορία και την επανάσταση είναι αλήθεια και πόσα από αυτά είναι μυθεύματα;

Η ελληνική επανάσταση ήταν, ανάμεσα στα άλλα, ένα γεγονός συλλογικής αυτοεπιβεβαίωσης.

Την ίδια περίοδο, οι δύο βασικές επιστήμες με αντικείμενο την έρευνα του παρελθόντος, η ιστορία και η λαογραφία, συγκροτήθηκαν ως βασικοί "στυλοβάτες" της εθνικής ιδεολογίας –όπως συνέβη άλλωστε σε όλους τους ευρωπαϊκούς εθνικισμούς κατά τον  19ο αιώνα–, υπηρετώντας βασικές εγγενείς ανάγκες της: την "παλαιότητα" αλλά και  τη "συνέχεια" του έθνους δια μέσου  των αιώνων, την "ενότητα της φυλής" στο χώρο και στο χρόνο, την ορθοδοξία ως βασική διάσταση της εθνικής ταυτότητας ή το ιδεολόγημα του "ελληνοχριστιανικού πολιτισμού". Το ελληνικό κράτος από την ίδρυσή του θα εφεύρει σύμβολα που θα ισχυροποιήσουν την ενοποίησή του.

Επιπλέον, στις πρώτες δεκαετίες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, η κατασκευή των εθνικών μύθων, ο εξωραϊσμός του ρόλου της Εκκλησίας και η ανάπτυξη και εμπέδωση της Μεγάλης Ιδέας, συντέλεσαν μεταξύ άλλων στην πειθάρχηση του κοινωνικού σώματος και στη μετατόπιση των λαϊκών προσδοκιών και οραμάτων, από το εσωτερικό, όπου κυριαρχούσαν τα αιτήματα για αναδιανομή της γης, αποκατάσταση των αγωνιστών και Σύνταγμα, στο εξωτερικό, στις περιοχές που «όφειλαν να απελευθερώσουν ή να διεκδικήσουν».

Σε αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο και ανάγκες δημιουργήθηκαν μύθοι που ανάλογα με την εποχή διαφοροποιούνταν.

Ας δούμε μερικούς από τους πιο χαρακτηριστικούς αυτούς μύθους.

Το κρυφό σχολειό

Όπως γράφει ο Παναγιώτης Στάθης, ιστορικός :

«Το “κρυφό σχολειό“ αποτελεί έναν από τους πιο γοητευτικούς και συνάμα και από τους πιο ανθεκτικούς και πιο διαδεδομένους μύθους της εθνικής μας ιστορίας. Τα τελευταία χρόνια εκδόθηκαν δύο πολύ καλές μελέτες που συγκλίνουν στις βασικές τους θέσεις και οι οποίες αφενός αποδεικνύουν την ανυπαρξία παρόμοιου θεσμού την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας, αφετέρου διερευνούν τους όρους δημιουργίας και κατίσχυσης του μύθου στον μετεπαναστατικό 19ο αιώνα. Η διερεύνηση, άλλωστε, αυτής της διαδρομής συνιστά ίσως τον αποτελεσματικότερο τρόπο κατάδειξης της ανυπαρξίας κρυφού σχολειού. Αναφέρομαι στο βιβλίο του Άλκη Αγγέλου Το κρυφό σχολειό, χρονικό ενός μύθου, που εκδόθηκε στα 1997 και στο άρθρο του Αλέξη Πολίτη «Φεγγαράκι μου λαμπρό …»  το οποίο συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο του συγγραφέα Το μυθολογικό κενό που εκδόθηκε το 2000. Και τα δύο αποτελούν επεξεργασμένες και εμπλουτισμένες διατυπώσεις παλαιότερων θέσεων των συγγραφέων που είχαν δει το φως η μεν του Αγγέλου στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (τ. ΙΑ΄) της Εκδοτικής Αθηνών στα 1974, η δε του Πολίτη στα 1994 στην εφημερίδα Αυγή. Η κριτική που άσκησε ο Αγγέλου, όσο και άλλοι ερευνητές στο μύθο ήδη από τη μεταπολεμική περίοδο καθώς και το ανανεωτικό πνεύμα που επικράτησε στα σχολικά εγχειρίδια από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 είχαν ως αποτέλεσμα τη σταδιακή απάλειψη της αναφοράς του τόσο από τα αναλυτικά προγράμματα όσο και από το σύνολο σχεδόν των σχολικών εγχειριδίων της μέσης και πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ωστόσο ο μύθος φαίνεται να ανθίσταται αν όχι και να επεκτείνει τη διάδοση του».

Η Αγία Λαύρα

Γιατί αλήθεια επικράτησε να γιορτάζεται την 25^η Μαρτίου αυτή η επέτειος;

Από νωρίς η έρευνα, οι ιστορικοί, απέδειξαν ότι η έναρξη της επανάστασης δεν συμπίπτει με την 25^η Μάρτη και μάλιστα στη Αγία Λαύρα. Δυο λόγοι ήταν κυρίως που καθιερώθηκε η 25^η Μάρτη και μάλιστα το1838 να γιορτάζεται τότε. Ο πρώτος λόγος ήταν ο ψευδής ισχυρισμός ότι τότε και από εκεί ξεκίνησε η ελλ. επαν. Ο δεύτερος λόγος ήταν ο γιορτασμός του Ευαγγελισμού. Όσον αφορά τον πρώτο λόγο όπως γράφει ο Βασίλης Κρεμμυδάς μια γαλλική εφημερίδα της εποχής δημοσίευε ένα κείμενο του Π.Π.Γερμανού στο οποίο τονίζεται η θρησκευτικότητα του ξεσηκωμού των Ελλήνων, το οποίο υποτίθεται έγινε ενώπιον του κλήρου και πιστών σε έναν ιερό τόπο και σε μια χρονική στιγμή που κανείς άλλος δεν είχε κηρύξει την επανάσταση. Η δημοσίευση αυτού του κειμένου στη γαλλική εφημερίδα εξυπηρετούσε τον Π.Π.Γερμανό και διευκόλυνε τις πολιτικές του επιδιώξεις. Από την άλλη η Γαλλία θα αποκόμιζε κι αυτή τα οφέλη της αφού η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη θα πληροφορούνταν ότι ο Π.Π.Γερμανός ήταν «δικός τους».  

Το κείμενο αυτό μιας ομιλίας που δεν έγινε αμφισβητείται γιατί περιείχε σχεδόν αποκλειστικά αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη. Δεν έμοιαζε δηλ με τις προκηρύξεις των Ελλήνων που καλούνταν για γενικό ξεσηκωμό. Οι πρωταγωνιστές αυτής της υπόθεσης, το γαλλικό προξενείο Πατρών και ο Π.Π.Γερμανός βρίσκονταν σε μειονεκτική θέση ως προς τις νέες σχέσεις που διαμορφώνονταν. Η γαλλική εμπορική παρουσία στην περιοχή είχε εξασθενίσει  και ο Π.Π.Γερμανός δεν θα είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις που θα ακολουθούσαν. Από όλες τις δυνατές ημερομηνίες για τον εορτασμό της ελλην. επαν. είχε επιλεγεί από το 1838 εκείνη της έναρξης του απελευθερωτικού αγώνα, είτε της 24ηε Φεβρουαρίου που εκδηλώθηκε το κίνημα του Υψηλάντη είτε της 23^ης Μαρτίου όταν ξεσπά η επαναστατική δράση στην Πελοπόννησο. Δεν είναι τυχαία η τελική επιλογή της 25^ης Μάρτη και μάλιστα από τη Μονή της Αγίας Λαύρας. Ο ρόλος της εκκλησίας σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης ήταν καθοριστικός. Η σύνδεση του εθνικού αγώνα με την εκκλησία  αποτέλεσε τη βάση σύνδεσης του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Έτσι, ο Κωλέτης στα χρόνια του Όθωνα  προτείνει ο εορτασμός να γίνεται την 25^η Μάρτη με το εποχείρημα ότι οι καλόγεροι του Μεγάλου Σπηλαίου είχαν προφητέψει τη μέρα αυτή ως μέρα απελευθέρωσης του γένους.

Κάθε μύθος χρειάζεται το σύμβολό του για να καθιερωθεί στην ιστορική μνήμη και συνείδηση. Το κρυφό σχολειό καθιερώθηκε στη μνήμη από το ρασοφόρο δάσκαλο - παπά και γύρω του παιδιά, επίσης ο Πίνακας του Γύζη έπαιξε ρόλο όπως και η σύνδεσή του με το γνωστό τραγουδάκι φεγγαράκι μου λαμπρό. Πώς να ξεχαστεί ο μύθος όταν πριν από λίγα χρόνια ήταν τυπωμένο στα διακοσάδραχμα.το 1996. Από τη μια μεριά ήταν ο Ρήγας Φεραίος κι από την άλλη ο πίνακας του Γύζη. . Επιπλέον τυπώθηκε σε γραμματόσημο που κυκλοφόρησε το 1971 με την ευκαιρία της επετείου των 150 χρόνων από την επανάσταση του 1821· Μπορεί συνεπώς να θεωρηθεί ότι το κρυφό σχολειό συνιστούσε έκφραση της επίσημης κρατικής ιδεολογίας πολλά χρόνια μετά την επιστημονική κατάδειξη του μυθικού του χαρακτήρα.

Η Αγία Λαύρα είχε κι αυτή το δικό της λάβαρο-σύμβολο.

Πώς όμως αυτά τα σύμβολα χρησιμοποιούνται ακόμα σήμερα  με διάφορες αφορμές ; Το έργο του Γύζη έχει μεγαλώσει γενιές μαθητών κι έχει μετουσιωθεί στη συνείδησή τους από καλλιτεχνική αναπαράσταση σε ιστορική μαρτυρία.

Ας δούμε μαζί μερικές χρήσιμες επισημάνσεις γι’ αυτούς τους μύθους.

    Ο Μπαμπινιώτης σε ένα συνέδριο το 1996 με θέμα «Ορθοδοξία και Παιδεία» θύμισε στους συνέδρους ότι «η Ορθόδοξη Εκκλησία υπήρξε μαχητικό κομμάτι του ελληνικού έθνους και πέρα για πέρα προοδευτικό, άλλοτε αγωνιζόμενη για το φωτισμό του Γένους με το κρυφό σχολειό, άλλοτε μαχόμενη εναντίον του προσηλυτισμού και της ξένης θρησκευτικής προπαγάνδας.»

Ο Εμφιετζόγλου όταν δημοπρατήθηκε ο πίνακας του Γύζη και τον απέκτησε, έκανε την εξής δήλωση: «Η αγάπη για την τέχνη δεν έχει καμία σχέση με αυτή την κίνηση. Το κρυφό σχολειό είναι κομμάτι της ιστορίας της πατρίδας μας. Και είναι κάτι που θα θυμίσει σε πάρα πολλούς αυτό που έχουν ξεχάσει. Ότι πάνω από τα ταπεινά υπάρχουν ιδανικά για τα οποία πολέμησαν, περήφανα, οι πατέρες μας.»

Η κ. Κατερίνα Δασκαλάκη νοσταλγούσε το 1993 το κακοτυπωμένο ασπρόμαυρο κρυφό σχολειό του σχολικού της βιβλίου και συμπληρώνει: «της ελληνικής πολιτείας δεν της περισσεύουν χρήματα από τις προεκλογικές καμπάνιες για να αγοράσει το πίνακα, δεν της περισσεύουν για να κρατήσει ένα θησαυρό και να τον δείχνει στα παιδιά της : μη σκιάζεστε στα σκότη»

Ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος πολλές φορές έχει χρησιμοποιήσει τους μύθους και τα σύμβολα για να τονώσει το θρησκευτικό ιδεώδες. Θυμηθείτε στο θέμα της αναγραφής ή όχι του θρησκεύματος στις ταυτότητες ο Χριστόδουλος είχε κατέβει στο Σύνταγμα με το λάβαρο της Αγίας Λαύρας. Να μας θυμίσει τι άραγε; Ή πάλι απ τον  πανηγυρικό του Χριστόδουλου για την 25^η Μαρτίου 2002, «αντλώντας δύναμη από το Γένος των Ελλήνων που είχε την αποκλειστική υποστήριξη του Χριστού με τη μεσολάβηση της Θεοτόκου στον αγώνα εναντίον των άθεων Αγαρηνών»…

Λίγο καιρό μετά την κρίση στα Ίμια ο Γιώργος Καψάλης διατύπωνε την πρόθεσή του να γιορτάσει την επέτειο της 25^ης Μαρτίου στις βραχονησίδες Ίμια. Είχε κάνει αίτηση στο λιμεναρχείο ζητώντας κάθε νόμιμη διευκόλυνση και προστασία , η εκδήλωση προφανώς δεν πραγματοποιήθηκε.

Ένας μύθος δύσκολα φεύγει από τη μνήμη όταν γύρω του πολλά τον θυμίζουν.

Ψάχνοντας στο internet υλικό γι αυτή την εκδήλωση και πληκτρολογώντας τη λέξη κρυφό σχολειό βρήκαμε  αμέτρητες ιστοσελίδες με τίτλους τοπικών συλλόγων, εντύπων με αυτή την επωνυμία, τραγούδια, εκκλησιαστικούς λόγους, μουσειακές αναπαραστάσεις σε διάφορα μέρη της Ελλάδας που καλούν τους πολίτες να τα επισκεφτούν. Επίσης σε πολλά παιδικά ιστορικά μυθιστορήματα γίνεται αναφορά στο κρυφό σχολειό. Η Παιδική Σκηνή του Θεάτρου Μπροντγουαίη του Βασίλη Πλατάκη έχει επίσης ανεβάσει στο παρελθόν την παράσταση Το Κρυφό Σχολειό. Έχουν γραφεί ακόμη αρκετά θεατρικά σκετς και ποιήματα που παρουσιάζονται στις σχολικές εθνικές γιορτές. Αναφέρω για παράδειγμα το θεατρικό σκετς Το κρυφό σχολειό του Γιάννη Σμυρνιωτάκη το οποίο μάλιστα χρονολογεί τη λειτουργία του κρυφού σχολειού μετά τον Ρήγα Φεραίο, το θεατρικό έργο Το φως του λυχναριού, και το ποίημα Κρυφό Σχολειό. Αν κρίνω από τα προγράμματα των σχολικών εορτών για την 25^η Μαρτίου που κυκλοφορούν σήμερα στο διαδίκτυο, σπάνια απουσιάζει κάποιο σκετς ή ποίημα για το κρυφό σχολειό.

Ας σημειωθεί ότι σε όλες τις εικαστικές αλλά και τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις ακολουθείται το πρότυπο του πίνακα του Νικολάου Γύζη, ο οποίος άλλωστε έχει καθορίσει την κυρίαρχη εικόνα του κρυφού σχολειού τόσο με την εκφραστική δύναμη του όσο και με την πολλαπλή αναπαραγωγή του σε σχολικές και άλλες εκδόσεις

Ακόμα και σήμερα η επίσημη – κυρίαρχη ιστορική καταγραφή της επανάστασης του ’21 και πολύ περισσότερο η σχολική εκδοχή της, συνεχίζει να κινείται στα όρια ιστορικού και μυθικού. Τα κύρια στοιχεία αυτού του «συστήματος ιδεών» είναι τα παρακάτω :

1^ον : Η εμφάνιση του έθνους ως κοινότητα που υπάρχει και υπήρχε στο διηνεκές και απλά η επανάσταση του ’21 αποτέλεσε την «αφύπνισή του». Η σχολική ιστορία κυριαρχείται από αυτή την αντίληψη όταν από την Δ’ Δημοτικού ακόμα αναφέρει τους Δωριείς ως «ελληνικά φύλα που ήρθαν από το βορά».

2^ον : Η αποστέωση της επανάστασης του ’21 από την επαναστατικότητά της,  ο εξοστρακισμός του κοινωνικού στοιχείου, η υποβάθμιση της επιρροής του Διαφωτισμού και της γαλλικής επανάστασης και η αποσιώπηση των εσωτερικών κοινωνικών και πολιτικών αντιθέσεων που οδήγησαν στη Βαυαροκρατία, στην περιθωριοποίηση των αγωνιστών του ’21 και στη νέα υποταγή των αγροτικών και λαϊκών στρωμάτων.

3^ον : Ο εξωραϊσμός του «εθνικού» ρόλου της Εκκλησίας και η ανάδειξη της ορθοδοξίας ως βασικής διάστασης της εθνικής ταυτότητας.

Το ελληνικό σχολείο είναι λοιπον ακόμα παγιδευμένο στην εθνικιστική αντίληψη του 19^ου αιώνα, δηλ. στους εθνικούς μύθους που νομιμοποιούν τη διεκδίκηση εδαφών και προετοιμάζουν τους επεκτατικούς πολέμους. Η ιστορία του σχολείου είναι σε μεγάλο ποσοστό μυθολογία που αποσιωπά τη νεωτερική διάσταση της έννοιας έθνος και τη δημιουργία των εθνών, εμφανίζει το ελληνικό έθνος σαν οντότητα περίπου αιώνια και περίπου φυσική που την ενώνουν δεσμοί αίματος, σαν μια οικογένεια με απόλυτη πάντα ομοιογένεια, ανεπηρέαστη πολιτισμικά από τα κοινωνικά γενόμενα και την πορεία της ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Η ιστορία του σχολείου αποδίδει σε «εμάς» τους Έλληνες μόνο δίκαια ενώ στους «άλλους» αποδίδει άλλοτε άδικα και άλλοτε «συμφέροντα», αποδίδει επίσης όλα τα επιτεύγματα και τις πολεμικές νίκες στα χαρίσματα και στον ηρωισμό των Ελλήνων, ενώ αποδίδει όλα τα λάθη και τις πολεμικές ήττες στην αγριότητα των εχθρών και την αδιαφορία των συμμάχων, εμφανίζοντας έτσι την ηγεσία του ελληνικού κράτους απολύτως ανεύθυνη για τις ήττες και τις καταστροφές. Η ιστορία του σχολείου εμφανίζει σαν απελευθερωτικούς όλους τους πολέμους του ελληνικού κράτους και άρα εμφανίζει σαν αμυντική την επεκτατική πολιτική άλλων εποχών.

Από αυτή την οπτική γωνία, του εγκλωβισμού του σχολείου στα εθνικιστικά πρότυπα προηγούμενων δεκαετιών, αξίζει τον κόπο να επανεξετάσουμε και ένα ακόμα ζήτημα : τις μαθητικές παρελάσεις.

Ο θεσμός των παρελάσεων καθιερώθηκε από το Μεταξά επίσημα, μαζί στρατιωτική και μαθητική το 1936. Οι μαθητές παρελαύνουν μπροστά από το Μεταξά και το βασιλιά κλείνοντας την κεφαλή επί δεξιά. Ομοιόμορφα ντυμένοι παρατεταγμένοι σα στρατιώτες υψώνουν το ανάστημά τους και υποκλίνονται στην εξουσία- το κράτος.

Σήμερα επιπλέον, γίνεται μεγάλη συζήτηση στις παραμονές των εθνικών γιορτών για το ποιος θα κρατάει τη σημαία στις παρελάσεις. «Όποιος κρατάει τη σημαία πρέπει να είναι έτοιμος να σκοτώσει και να σκοτωθεί για την πατρίδα»  ισχυριζόταν ο Παπαθεμελής πρόσφατα. Πράγματι, αν το σχολείο έχει σαν στόχο να προετοιμάζει στρατιώτες «έτοιμους να θυσιαστούν για την πατρίδα»,  τότε οι μαθητές έχει νόημα να παρελαύνουν με στρατιωτικά εμβατήρια κρατώντας μόνο Έλληνες τη σημαία. Οι μεταξικές παρελάσεις είχαν πρότυπα ναζιστικά και στόχο να προετοιμάζουν σιδερένιους στρατούς. Σήμερα γιατί γίνονται παρελάσεις; Γιατί οι αντιδράσεις περιορίζονται στην απαίτηση «να παρελάσει και η εθνική αντίσταση» ή  στο «δικαίωμα των μεταναστών να κρατούν τη σημαία» ; Γιατί ως εκπαιδευτικοί δεν αντιδρούμε στις παρελάσεις παρά μεμονωμένα, όπως στην περίπτωση της συναδέλφου Φρατζέσκας Ρωμάνου η οποία διώχτηκε από την υπηρεσία για την επιλογή της;

Κλείνοντας ας γυρίσουμε πάλι στα βιβλία Ιστορίας. Η απάλειψη των μύθων από τα βιβλία όπως διαπιστώσαμε δεν είναι επαρκής. Οι μύθοι και τα σύμβολα κυριαρχούν και θα κυριαρχούν στα βιβλία της ιστορίας κάθε που το κράτος θα τα χρησιμοποιεί για «εθνικούς, πατριωτικούς, θρησκευτικούς λόγους διαπαιδαγώγησης». Στα υπό κατασκευή καινούρια βιβλία ιστορίας διαβάζουμε εισαγωγικά για τους στόχους της διδασκαλίας της ιστορίας : « Να αποκτήσουν εθνική συνείδηση και αγάπη για τη χώρα τους», και ειδικότερα στη ΣΤ΄τάξη για την ελληνική επανάσταση και για το θέμα που μας απασχόλησε σήμερα: « να γνωρίσουν τις συνθήκες λειτουργίας των σχολείων την εποχή της σκλαβιάς και τους παράγοντες που οδήγησαν στην προοδευτική ανάπτυξή τους».

Το ότι μιλούμε σήμερα για μύθους είναι μεγάλο βήμα, ένα βήμα όμως μετέωρο.  Άλλωστε, η σχέση που τα παιδιά διαμορφώνουν με την ιστορία εντάσσεται στην ευρύτερη στάση που η κοινωνία επιφυλάσσει στην ιστορική γνώση. Αν δεχτούμε ότι κάθε στάση απέναντι στην ιστορική γνώση, κάθε σκέψη γι’ αυτήν, αποπνέουν το κλίμα της εποχής τους, χρειάζεται να εκτιμήσουμε ότι οι ανάγκες των κυρίαρχων του σήμερα διαφοροποιούνται από τις ιδεολογικές αποσκευές των εθνικών επετείων και τη συνακόλουθη μυθολογία τους και αναζητούν μια νέα μυθολογική ανασύνθεση του παρελθόντος. Πολύ περισσότερο που αυτές οι «ανάγκες» αντιστοιχούν, διαχέονται  και ανακλώνται σε διαφορετικά, ακόμα και σε αντίπαλα ρεύματα, προκαλώντας αντιφάσεις και συγκρούσεις. Τα προτάγματα της «Ισχυρής Ελλάδας», της «Ολυμπιακής Ιδέας» και της «ευρωπαϊκής προοπτικής στα ευρύτερα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης», συνυπάρχουν με τις στρατιωτικές αποστολές κατά των «βαρβάρων του μουσουλμανικού τόξου», με την ξενοφοβία και το ρατσισμό. Όπως έχει εύστοχα διατυπωθεί, «υπάρχει, μια κυρίαρχη Δημόσια ιστορία, συγκάτοικος του τεχνοκρατισμού και της αναπαραγωγής στερεοτύπων που διοχετεύονται από τα ΜΜΕ, τον διαφημιστικό και τον πολιτικό λόγο, τα αναλυτικά σχολικά προγράμματα. Μια Δημόσια ιστορία που επιστρατεύεται και λατρεύεται ως «κληρονομιά» για να επενδύσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες ή την υπεράσπιση των “εθνικών θεμάτων”.» (Δ.Λαμπροπούλου) Αυτές και άλλες σύγχρονες σταυροφορίες και επιδιώξεις, διαμορφώνουν τη βάση της ανάπτυξης, σύγκρουσης και συνύπαρξης των κοσμοπολίτικων και εθνικιστικών εκδοχών αυτής της Δημόσιας Ιστορίας. Έτσι, είναι πολύ πιθανό, στο επόμενο διάστημα, η υποβάθμιση ή και εξαφάνιση του ιστορικού ρόλου των κοινωνικών, ταξικών, εθνικών και όποιων άλλων διαχωριστικών γραμμών, να συνυπάρχει με τις εθνικιστικές εξάρσεις, τις παρελάσεις και την αναπαραγωγή της μυθολογίας του 19^ου αιώνα. Άλλωστε, το πρόσφατο παράδειγμα της λογοκρισίας της αναφοράς σχολικού βιβλίου της ιστορίας στο ρόλο της ΕΟΚΑ Β’, λογοκρισία την οποία επέβαλλε ο Υπουργός Παιδείας κ. Ευθυμίου με δήλωσή του, αποδεικνύει, ότι η ιστορική καταγραφή και αφήγηση δεν καθορίζεται από το επιστημονικό κριτήριο, αλλά από τις ανάγκες και τις ισορροπίες της εξωτερικής πολιτικής και της διπλωματίας.

«Στο κλίμα της εποχής, ευδοκιμεί η υποταγή σ’ ένα παρόν που θεωρείται αυτονόητο και δεδομένο, ενώ συγχρόνως εκχερσώνονται τα ερωτήματα που υπονομεύουν αυτή την εικόνα.  Όμως η στάση απέναντι στο παρελθόν, η περιέργεια για τη γνώση του εξαρτώνται από τέτοια ακριβώς ερωτήματα. Αν δεχτούμε ότι η άγνοια του παρελθόντος δεν προκαλεί μόνο συγχύσεις στη γνώση του παρόντος αλλά και υπονομεύει κάθε δυνατότητα  δράσης στο παρόν, τότε πρέπει να αναρωτηθούμε αν η ιστορική γνώση των μαθητών συμβάλλει στην ανάληψη τέτοιας δράσης. Αν τους βοηθά να γίνουν εξερευνητές του ζωντανού κόσμου . Αν, με άλλα λόγια, η γνώση τους για την ιστορία αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη της κριτικής τους συνείδησης και πρακτικής». (Δήμητρα Λαμπροπούλου, Η κυρίαρχη ιδεολογία το μεγαλύτερο μαργαριτάρι, εφημερίδα Πριν, 20/7/2003)

Η λειτουργία της μνήμης δεν είναι να δοξάζει το παρελθόν. Είναι να βοηθά να φανταστούμε το μέλλον. Η διδασκόμενη ιστορία πρέπει να κάνει δημόσιες, διαθέσιμες τις αλήθειες που απειλούνται ή αποσιωπώνται. Η ανάδειξη της κοινωνικής βάσης των συγκρούσεων αλλά και όλων των διαχωριστικών γραμμών που τέμνουν και καθορίζουν τα ιστορικά γεγονότα, η ερμηνεία της ήττας των απελευθερωτικών σκιρτημάτων, η αποκάλυψη της φρίκης του πολέμου, η ανακάλυψη της αξίας της φιλίας και της αλληλεγγύης των λαών, είναι πλευρές που αξίζει και πρέπει να βγουν στο φως της σχολικής αίθουσας. 

  Όσο εύκολη φαντάζει η απάντηση στα παραπάνω προβλήματα τόσο δύσκολη αποδεικνύεται η αναληψη δράσης για τη λύση τους. Η υποκρισία με την οποία οι υπεύθυνοι αντιμετωπίζουν το πρόβλημα δεν έχει να προσφέρει τίποτα στο δημόσιο διάλογο. Απομένουν να αποδειχτούν η ευαισθησία και η υπευθυνότητα τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των ιστορικών. Που, για να μετατρέψουν τη σχολική ιστορία σε μια περιπέτεια κριτικής σκέψης και δημιουργικής φαντασίας, οφείλουν να προχωρήσουν σε αρκετές πράξεις ανατροπής.

---

Βιβλιογραφία

Άλκης Αγγέλου, Το κρυφό σχολειό. Χρoνικό ενός μύθου, Εστία, 1997

Βασίλης Κρεμμυδάς, «Μηχανισμοί παραγωγής ιστορικών μύθων. Σχετικά με μια ομιλία του Παλαιών Πατρών Γερμανού», Μνήμων, 1996

Άννα Φραγκουδάκη, Ιερά ηρωικά σύμβολα και μεγάλες πολιτικές αντιφάσεις, Τα Νέα, 17/11/2001

ΙΟΣ, Ελευθεροτυπία, Καμαρωτά περνάνε τα σχολεία μας, 29/10/1995

ΙΟΣ, Ελευθεροτυπία, Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι, 30/8/1998

Παναγιώτης Στάθης, Εθνικές μυθολογίες για την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας.

Παναγιώτης Στάθης, Το κρυφό σχολειό: διαδρομές του μύθου, διαδρομές της ιστορίας.

Έφη Αβδελά, Ιστορία και σχολείο, νήσος, 1998

Δήμητρα Λαμπροπούλου, Μια επανάσταση στα όρια του μύθου και της ιστορίας, εφημερίδα Πριν, 24/3/1996

Δήμητρα Λαμπροπούλου, Η κυρίαρχη ιδεολογία το μεγαλύτερο μαργαριτάρι, εφημερίδα Πριν, 20/7/2003